Retraite in het klooster – en elders

Onophoudelijke informatiestromen, lawaai, prestatiedruk, altijd maar bereikbaar moeten zijn: op de hedendaagse werkvloer is het stressniveau hoog. Ter compensatie kiezen steeds meer mensen voor een retraite, een time-out vol stilte, rust en bezinning. Bijvoorbeeld onder monniken, in een klooster. Sommige kloosters bieden seminars aan of hebben bijzondere programma's voor managers die snakken naar onthaasting of zelfreflectie. Maar niet alleen het klooster biedt afstand van de haastige alledag. In retraite gaan, kan ook elders – en anders. Ook een woestijn leent zich voor een blik naar binnen. Of een stilteruimte op kantoor.

Het zand knispert onder de banden, op weg naar de Sint Willibrordsabdij, verscholen in de bossen van landgoed Slangenburg, een paar kilometer buiten de Hollandse stad Doetinchem, niet ver van de grens met Duitsland. Kiezels springen weg onder het rubber, in de verte laat iemand zijn hond uit onder het bladerdak. De Benedictijner monniken hadden er al voor gewaarschuwd, op hun website: wie de abdij bezoekt, krijgt van zijn navigatiesysteem een vraag voorgeschoteld: 'Je bestemming ligt aan een onverharde weg. Wil je de onverharde wegen vermijden?' Het antwoord op die vraag moet zijn: nee – de abdij is enkel en alleen te bereiken over dat mulle zandpad, dwars door het bos. De weg erheen - het asfalt af en dan stapvoets met de auto over zand en kiezels – het lijkt de eerste symbolische stap op weg naar de stilte, rust en bezinning van een retraite.

God en gastvrijheid

De Sint Willibrordsabdij is een van de vele kloosters in Europa waar men in retraite kan, op zoek kan naar stilte, introspectie en bespiegeling. Stilte speelt een centrale rol in het leven van de Benedictijner monniken, vertelt Prof. Dr. Wil Derkse. Professor Derkse is oblaat van de abdij; levend volgens de regels van de monniken, maar buiten de muren van het klooster. En hij is directeur van het gastenhuis van de abdij, het monumentale Kasteel Slangenburg: 'Benedictijner monniken leven volgens de Regel van Sint Benedictus. Zij zoeken de eenzaamheid en de stilte. De monniken hebben gekozen voor het zogenaamde 'beschouwende leven', een leven in stilte waarin men zichzelf, al biddend en overwegend, leert kennen. Dat leven staat ver af van het gewone bestaan – de monniken verwijzen naar een andere werkelijkheid, die de gelovige mens God noemt.'

Wie zoekt naar rust en stilte, is voor een retraite bij de Benedictijner monniken altijd welkom. Professor Derkse: 'Gastvrijheid is een van de fundamenten uit de Regel van Benedictus.' Maar wat voor mens moet men zijn voor een paar dagen solitude onder de Benedictijnen? Om te beginnen: een religieuze achtergrond is geen vereiste, al lijkt een 'religieuze inborst' wel een pré. In het tijdschrift Wirtschaftswochte formuleerde de arts Wilhelm Schmid-Bode, gespecialiseerd in psychotherapeutische medicatie en expert op gebied van stressonderzoek, een andere belangrijke voorwaarde: 'Wat men bij een retraite zeer zeker mee moet brengen, is de bereidheid tot zelfdiagnose.' De stilte in een klooster kan confronterend zijn, aldus Schmid-Bode. De arts wijdde een boek aan kloosterretraites: Maß und Zeit. Entdecken Sie die neue Kraft der klösterlichen Werte und Rituale (uitgeverij Campus).

Enjoy the ride

En wie zijn er allemaal kandidaat voor een retraite? Een vraag waarop Menno Stom een antwoord heeft. Menno Stom maakte van retraites zijn beroep – na een carričre als organisatieadviseur en manager. Zijn bedrijf Enjoy the ride verzorgt retraites op maat - voor groepen of individueel, ook voor managers. Stom coacht en begeleidt deze mensen, tijdens retraites in een klooster of op andere locaties. In retraite gaan, kan volgens Stom een contrapunt zijn in een leven dat van hectiek aan elkaar hangt: 'We leiden allemaal een druk en haastig leven, vooral op het werk. Anderen verwachten veel van jou, jij hebt hoge verwachtingen van jezelf. Er is een niet aflatende informatiestroom, er wordt de hele dag tegen je aan gepraat, je wordt gebeld, er komt mail binnen, internet, noem maar op. Dat alles belast enorm.' Cijfers over stress en burn-out lijken dat te onderstrepen. Om het kleine Nederland als voorbeeld te nemen: volgens het Centraal Bureau van de Statistiek lijdt tien procent van de Hollandse beroepsbevolking aan burn-out verschijnselen. Twaalf procent van de huisartsbezoeken is stress-gerelateerd. Per jaar belanden in Nederland dertigduizend mensen in de WAO als gevolg van psychische klachten – negenduizend daarvan rechtstreeks veroorzaakt door stress en overbelasting.

Kompliment: Workaholic!

In een land als Duitsland is het niet anders. Zeit-online publiceerde onlangs de laatste cijfers: in 2010 was tien procent van alle verzuimdagen terug te voeren op psychische problemen – een groei van maar liefst tachtig procent ten opzichte van 1999. Opvallend: de enorme toename van het verzuim door burn-out, stress en, jawel, totale uitputting. Alleen al vanwege een diagnose burn-out werden in Duitsland zo'n honderduizend werknemers naar huis gestuurd. Achtergrond voor die alarmerende groeicijfers, lijkt een nieuwe werk-ethos. Op de website kloster-auf-zeit, een internetportaal voor wie een retraite-adres zoekt, weten ze van de hoed en de rand: 'In onze moderne prestatiemaatschappij tellen vlijt en succes – in het bijzonder in de hogere echelons. Een auto van de zaak, werkweken van zeventig uur en permanente tijdsdruk zijn de statussymbolen geworden van degenen die goed presteren, uitgemaakt worden voor workaholic is geen belediging meer, het is al bijna een compliment.'

Natuurlijk; dan knapt bij de een of ander op een goede dag het draadje. Een time-out, om een burn-out af te wenden, kan dan een oplossing zijn. Wilhelm Schmid-Bode plaatst daarbij wel de kanttekening: verwacht van een retraite geen wonderen, kijk tijdens een retraite ook kritisch naar je eigen leven – en verander het, indien nodig.

Stilte ont-dekken

In retraite gaan – wat gebeurt er dan eigenlijk met je? Wat kun je als manager verwachten, als je voor een paar dagen de zaak de zaak laat? En wat is nou precies die stilte, die je tijdens een retraite te wachten staat? Wat doet die met je?

In retraite komt de stilte in drie stappen, aldus Menno Stom: 'De eerste stap is de uiterlijke stilte. Die kennen we allemaal: de wandeling aan het strand, in de pauze je boterham eten op een bankje in het park. Je maakt je even los van alle hectiek, je komt tot rust. Dat gebeurt ook als je een klooster betreedt.'

Daar volgt voor velen al snel de tweede stap, aldus Stom: 'Eenmaal ingekwartierd in het klooster, komen geluiden van binnen op: gedachten, zorgen, angsten, vaste patronen zoals je mails checken of het krampachtige idee: ik móet stil zijn! Dat is de tweede fase, de fase tussen uiterlijke en innerlijke stilte in – en die gaat soms gepaard met een lichte vorm van paniek.' Schmid-Bode zei het ook al: de stilte kan confronterend zijn.

Daarna pas gebeurt het, aldus Stom: 'Pas als je dat innerlijke lawaai accepteert, volgt een derde fase, die van de innerlijke stilte. Bij de meeste mensen komt dat na een dag of twee. De stilte, dat is een wijdverbreide misvatting, is helemaal niet stil. Er zijn altijd externe en interne prikkels. In die derde fase is stil vooral: voorbij het geluid, voorbij gedachten en emoties. Dan wordt de stilte de ruimte waarin alles geschiedt, het toneel waarop alles geschiedt. Het is het moment waarop je beseft dat jij niet je gedachten bent, niet je emoties. Die gedachten en emoties komen en gaan weer – die kun je loslaten, je laat je er niet meer door afleiden. Dingen worden helderder voor je, het brengt essentiële inzichten. Dat is innerlijke stilte, dat is stap drie. Sommigen noemen het god, boeddhanatuur of essentie, anderen noemen het stilte. Je ontdekt, en dan bedoel ik letterlijk ont-dekt, wat er allemaal in je huist, je komt in feite iets tegen dat er al is, dat je al kent: een vredige staat waarin alles mag zijn en waarin je de dingen ziet in een hernieuwd perspectief.'

Retraite anders en elders

Retraite, moet het op de harde kerkbank van een klooster, de focus op God? Nee. Het wemelt in het retraite-circuit van de alternatieven. Behalve het oude vertrouwde klooster, is er de Vipassana (tien dagen mediteren in stilte), je kunt mantra's zingen bij Hare Krishna, in retraite bij Advaita en bij Vision Quest. En zelfs de Soefi-tempel biedt opties voor retraite. Meest populair onder managers is met stip Zen. En dat Zen ook in een klooster kan, demonstreren de monniken op landgoed Slangenbrug, met hun Benedictijner Zen-meester en een door Japanse monniken ontworpen Zen-tuin in het stiltecentrum. Maar retraite kan ook los van alle Zen. In het Duitse Voralpland bijvoorbeeld, waar het natuurhotel en gezondheidsresort Tannerhof rust en introspectie koppelt aan wellness - de voormalige Duitse president Richard von Weiszäcker is er een graag geziene gast. Of in Egmond aan Zee, waar de internationale Humaniversity, onder leiding van Veeresh Denny Yuson-Sánchez, aan de lopende band meditaties en workshops aanbiedt. Wie meer voelt voor een natuurervaring, kan in retraite bij de bedoeďnen in de Sinaď-woestijn, de dagen slijtend als een heremiet, ondergedompeld in het grootse decor van de woestijn op het Egyptische schiereiland - al dan niet inclusief een bezoek aan het Katharinaklooster op de Mozesberg, het oudste nog in gebruik zijnde klooster ter wereld en de plek waar Mozes volgens de bijbel het brandend braambos vond. Hardliners kunnen gaan voor een 'Ultimate Retreat' – een retraite waarin men kiest voor compleet zwijgen, tot wel 29 dagen achtereen... Dat zwijgen is bedoeld om impulsen van buitenaf te reduceren; net als het mijden van alle oogcontact met anderen en het compleet afzien van muziek en boeken. Net zolang tot de gedachten niet meer jagen en een grote rust opkomt, eerst fysiek, dan mentaal en tenslotte emotioneel, een rust die uiteindelijk uitmondt in een grote vreugde – aldus degenen die zo'n ultieme retraite aandurfden en aan den lijve ondervonden.

Beklijft het?

Resteert nog een laatste vraag – beklijft het? De stilte en rust die je in retraite ervaart, kun je die mee naar huis nemen, vasthouden? Is die stilte reproduceerbaar? Ja, zegt Menno Stom: 'Maar dat vergt oefening. De innerlijke stilte huist in ons allemaal. We denken dat we het kwijt zijn, maar het zit in ons. Het wordt alleen weggedrukt in onze wereld vol prikkels en door onze gehaaste manier van werken. En als je het een keer ont-dekt en ervaren hebt, dan kun je er altijd weer naar terug gaan. Je kunt elke dag even een kleine retraite opnemen, even ruimte maken om terug te gaan naar die ervaring. Even de telefoon eruit, even de deur dicht en bijvoorbeeld iets in je hand nemen, of ergens naar te kijken, als ankerpunt. Dat is hoe wij leren: door herhalen.'

Voor wie dat niet voor elkaar krijgt, de tijd ontbeert, of weer volledig wordt opgeslokt door de verantwoordelijkheden, projecten en missies op de werkvloer, kan dat herhalen natuurlijk ook een andere gestalte geven: de deur van het klooster is immers altijd van het slot.

Door Hans Fuchs, januari 2012